Istota odpowiedzialności odszkodowawczej

Odpowiedzialność odszkodowawcza jest jednym z najistotniejszych oraz najdonioślejszych społecznych zagadnień, które zostały uregulowane prawnie. Zagadnienia powiązane z uszczerbkiem o charakterze majątkowym jak i niemajątkowym konkretnego podmiotu są immanentnie związane z potrzebą zidentyfikowania konkretnego podmiotu trzeciego, który odpowiada za tak powstałą szkodę. Niezbędnym jest także ustalenie wszystkich okoliczności mających istotne znaczenie w celu naprawienia powstałej szkody. Kodeks cywilny przewiduje szereg zasad, przesądzających o tym, komu zostanie przypisana odpowiedzialność za zdarzenie wywołujące szkodę.

Możemy wyróżnić następujące zasady odpowiedzialności, są to:

• zasada winy
• zasada ryzyka
• zasada słuszności

ponadto wyróżniamy następujące rodzaje odpowiedzialności:

• odpowiedzialność kontraktową
• odpowiedzialność deliktową

a także dwa rodzaje szkody:

• majątkową
• niemajątkową

Jedną z najważniejszych przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej jest wystąpienie między szkodą a zdarzeniem ją wywołującym normalnego związku przyczynowego. Natomiast z tym zagadnieniem związana jest tematyka przyczynienia się poszkodowanego do zaistniałej szkody. Co do zasady naprawienie szkody powinno objąć szkodę w pełnej wysokości, aczkolwiek są okoliczności, które powodują obniżenie wysokości odszkodowania. Przyczynienie się poszkodowanego do powstania bądź zwiększenia szkody, uznaję się za taką okoliczność. Przyczynienie może zaistnieć w każdym reżimie odpowiedzialności.

Co oznacza „przyczynienie się” poszkodowanego do powstania bądź zwiększenia szkody?

Szkoda stanowi następstwo zdarzenia, za które odpowiada dłużnik (sprawca). Natomiast przez „przyczynienie się” należy rozumieć sytuację, kiedy szkoda stanowi następstwo zdarzenia, za które odpowiada dłużnik (sprawca) oraz zdarzenia przypisywanego poszkodowanemu (tzw. przyczyna konkurencyjna). Przy czym niemożliwym jest wyodrębnienie skutków szkodowych każdego z tych zdarzeń oraz przypisania ich oddzielnie sprawcy (dłużnikowi) lub poszkodowanemu.

Przyczynienie poszkodowanego rozróżniamy na:

1. przyczynienie do powstania szkody;
2. przyczynienie do zwiększenia szkody.

Kiedy mamy styczność z przyczynieniem się poszkodowanego do zwiększenia szkody?

Przyczynienie się do zwiększenia szkody występuje wtedy, gdy w momencie jej powstania rozmiary szkody byłyby mniejsze, gdyby nie zachowanie się poszkodowanego Ciężar dowodu okoliczności uzasadniających przypisanie poszkodowanemu przyczynienia się do powstania szkody lub jej zwiększenia oraz istnienie adekwatnego związku przyczynowego spoczywa na pozwanym.

Cel wprowadzenia regulacji?

Instytucja przyczynienia służy zapewnieniu realizacji przyjętej w prawie zasady, zgodnie z którą każdy powinien ponosić konsekwencje własnych czynów. Stanowi narzędzie zezwalające na odpowiednie zmniejszenie wysokości odszkodowania.

Przyczynienie jako podstawa obniżenia wysokości odszkodowania

Z treści normy artykułu 362 kodeksu cywilnego nie wynika wprost, kiedy zachowanie poszkodowanego można zakwalifikować do przyczynienia. Nie można w sposób ogólny określić jakie zachowania poszkodowanego stanowią przyczynienie do powstania czy też zwiększenia szkody.

Uprawnieniem Sądu jest decyzja o obniżeniu odszkodowania z uwagi na przyczynienie poszkodowanego. Jednakże wszelkie okoliczności zdarzenia są poddawane konkretnej i zindywidualizowanej ocenie Sądu.

Do okoliczności badanych przez Sądy zalicza się m.in.: winę lub nieprawidłowość zachowania poszkodowanego, porównanie stopnia winy obu stron, rozmiar doznanej krzywdy. Natomiast nie należy obciążać poszkodowanego konsekwencjami jego adekwatnego zachowania, jeżeli zostało wywołane przez zdarzeniem uzasadniającym odpowiedzialność sprawcy (dłużnika). Zatem zachowanie poszkodowanego będące odruchową reakcją na sytuację (np. na czyn niedozwolony) nie powinno powodować pomniejszenia obowiązku odszkodowawczego sprawcy.

Przyczynienie mam charakter obiektywny, natomiast to elementy subiektywne jak stopień winy czy porównanie stopnia winy sprawy i poszkodowanego, nabierają znaczenia na etapie miarkowania szkody.

Określając stopień przyczynienia istotne znaczenie należy przypisać zasadzie adekwatności wyrażonej w artykule 361 § 1 kodeksu cywilnego. Przepis ten, mimo iż odnosi się do odpowiedzialnego za szkodę, znajduje także zastosowanie do osoby poszkodowanego. Za przyczynienie się poszkodowanego do szkody w rozumieniu przepisu artykułu 362 kodeksu cywilnego należy uznać takie zachowanie poszkodowanego, które pozostaje w normalnym związku z wyrządzoną szkodą przez osobę trzecią.

Sposób zachowania się przez poszkodowanego można uznać za współprzyczynę powstania szkody, jeżeli odpowiada ono cechom normalnego związku przyczynowego. Zatem ustalając stopień przyczynienia się poszkodowanego, koniecznym jest dokonanie wyczerpującej oceny okoliczności faktycznych konkretnej sprawy z zachowaniem kryteriów obiektywnych i uwzględniając zasady doświadczenia życiowego oraz w razie konieczności również wiadomości specjalne. Wynika z tego zatem, że zmniejszenie obowiązku naprawienia szkody na podstawie artykułu 362 kodeksu cywilnego może mieć miejsce tylko w razie pozytywnego ustalenia, że poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody. Niewłaściwe zachowanie się poszkodowanego musi być adekwatną współprzyczyną, to znaczy, że skutek musi nastąpić w wyniku działania dwóch przyczyn, jednej pochodzącej od zobowiązanego, względnie nieustalonej osoby trzeciej oraz od poszkodowanego. Obniżenie wysokości odszkodowania następuję zasadniczo o określony procent proporcjonalnie do stopnia winy obu stron.

Zmniejszenie odszkodowania – czy zawsze?

Samo ustalenie przyczynienie się poszkodowanego nie nakłada na sąd obowiązku zmniejszenia odszkodowania, ani nie przesądza o stopniu tego zmniejszenia. Ustalenie przyczynienia jest warunkiem wstępnym, od którego w ogóle zależy możliwość rozważania zmniejszenia odszkodowania i warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym, gdyż samo przyczynienie nie przesądza zmniejszenia obowiązku szkody, a ponadto – stopień przyczynienia nie jest bezpośrednim wyznacznikiem zakresu tego zmniejszenia. O tym, czy obowiązek naprawienia szkody należy zmniejszyć ze względu na przyczynienie się, a jeżeli tak – w jakim stopniu należy to uczynić, decyduje sąd w procesie sędziowskiego wymiaru odszkodowania w granicach wyznaczonych przez artykułu 362 kodeksu cywilnego decyzja o obniżeniu odszkodowania jest uprawnieniem Sądu, a rozważenie wszystkich okoliczności in casu, w wyniku oceny konkretnej i zindywidualizowanej jest jego powinnością.

W jednym z ostatnich wyroków Sądu Najwyższego (wyrok SN z dnia 16 lutego 2022 r., II CSKP 333/22 zwrócono uwagę, iż mimo stanowczego brzmienia przepisu art. 362 k.c. nie zachodzi konieczność każdorazowego zmniejszenia odszkodowania, mimo przyczynienia się poszkodowanego do powstania czy zwiększenia szkody. Sąd Najwyższy zaznaczył, że użycie słowa „ulega” przez prawodawcę nie oznacza obligatoryjności zmniejszenia odszkodowania, lecz odnosi się do wskazania czynników istotnych w badaniu „odpowiedniości” zmniejszenia.

Także Sąd Najwyższy w wyroku II CSKP 1036/22 z dnia 17 kwietnia 2023r. podkreśla, że to do Sądu należy podjęcie ostatecznej decyzji czy na kanwie konkretnej sprawy zachodzą przesłanki do orzeczenia zmniejszenia obowiązku naprawienia szkody z uwagi na przyczynienie się poszkodowanego. Należy pokreślić, że obowiązkiem Sądu jest dokonanie wyczerpującej i pełnej oceny okoliczności danej sprawy przed podjęciem decyzji o obniżeniu obowiązku odszkodowawczego. W tym samym wyroku Sąd Najwyższy akcentuje, że „odstąpienie od stosowania artykułu 362 kodeksu cywilnego, mimo przyczynienia się poszkodowanego, powinno być w praktyce rzadkością (tak też wyrok Sądu Najwyższego z 26 lutego 2015 r., III CSK 187/14). W konsekwencji, ocena stopnia przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody, a także odstąpienie od zmniejszenia odszkodowania z uwagi na przyczynienie stanowi uprawnienie sądu meriti.

Konkludując, zmniejszenie odszkodowania wskutek stwierdzenie przyczynienia się poszkodowanego do powstania bądź zwiększenia szkody należy uznać za zasadę. Natomiast nie jest ona pozbawiona wyjątków.

Przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody – rozbieżności w orzecznictwie

W orzecznictwie sądów można odnotować rozbieżność poglądów odnoszących się do zagadnienia, czy przyczynieniem się poszkodowanego do powstania szkody jest każde jego zachowanie pozostające w normalnym związku przyczynowym ze szkodą, za którą ponosi odpowiedzialność inna osoba, czy też za przyczynienie się może być uznane tylko obiektywnie nieprawidłowe (naganne) zachowanie poszkodowanego, pozostające w normalnym związku przyczynowym ze szkodą.

Pierwszy pogląd zakłada, że przyczynieniem się do powstania szkody jest każde jego zachowanie pozostające w normalnym związku przyczynowym ze szkodą, za którą ponosi odpowiedzialność inna osoba. Tak też m.in. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 29 stycznia 2013 r. o sygn. I ACa 781/12, Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 27 marca 2013 r. o sygn. I ACa 845/12 oraz Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 29 stycznia 2013 r. o sygn. I ACa 781/12 przyjmują, że przyczynieniem się poszkodowanego do powstania szkody jest każde jego zachowanie pozostające w normalnym związku przyczynowym ze szkodą, za którą ponosi odpowiedzialność inna osoba, jednakże o przyczynieniu się poszkodowanego można mówić jedynie w przypadku, gdy jego określone zachowanie pozostaje w normalnym związku przyczynowym ze szkodą, a nie w jakimkolwiek innym powiązaniu przyczynowym.

Drugi pogląd natomiast zakłada, że przyczynieniem się poszkodowanego do powstania szkody jest tylko obiektywnie nieprawidłowe (naganne) zachowanie poszkodowanego, pozostające w normalnym związku przyczynowym ze szkodą. Taki pogląd prezentuje m.in. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 14 czerwca 2013 r. o sygn. I ACa 571/13 który, uznał, że „dla przyjęcia współprzyczynienia się poszkodowanego niezbędne jest wystąpienie także – w zależności od podstawy odpowiedzialności zobowiązanego do odszkodowania – winy poszkodowanego, jeżeli odpowiedzialność ta opiera się na zasadzie winy bądź obiektywnej nieprawidłowości przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. W odniesieniu do poszkodowanego trudno wprost mówić o jego winie w takim znaczeniu, jakie nadaje się temu pojęciu w odniesieniu do odpowiedzialnego za szkodę. Można jedynie przyjąć, że chodzi tu o postawienie poszkodowanemu zarzutu, że nie zachował się w sposób, jaki można byłoby oczekiwać od ludzi roztropnych, działających starannie.” Także Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 15 listopada 2012 r. o sygn. III APa 9/12, prezentuje zbliżony pogląd przyjmując, że opierając się na kryteriach przyczynowości adekwatnej, przyczynieniem się poszkodowanego będzie w zasadzie tylko takie zachowanie, które było nieprawidłowe, w stosunku do którego da się dostrzec cechę obiektywnej naganności.

Dokonując subsumcji zaprezentowanych na tle niniejszego artykułu należałoby dojść do przekonania, że bardziej aktualnym i dominującym jest pogląd, zgodnie z którym przyczynieniem się poszkodowanego do powstania szkody jest każde jego zachowanie pozostające w normalnym związku przyczynowym ze szkodą, za którą ponosi odpowiedzialność inna osoba.

Kancelaria Prawna AVENTUM stale świadczy pomoc prawną w zakresie doradztwa i reprezentacji przed sądami w sprawach o odszkodowanie i zadośćuczynienie, w szczególności poprzez:

1. reprezentację na etapie przedsądowym (wobec sprawcy lub ubezpieczyciela);
2. reprezentację w postępowaniu sądowym;
3. reprezentację w negocjacjach ugodowych.